คุณจำนงค์ บุญเลิศ ปราชญ์ปลานิลแห่งบ้านป่ากว๋าว อำเภอพาน จังหวัดเชียงราย จบเพียง ป.4 แต่มีความรู้ความเชี่ยวชาญด้านการเพาะพันธุ์ปลานิล คิดค้นเทคนิค และอุปกรณ์ในการเลี้ยงปลานิลได้อย่างน่าทึ่ง ทำให้ได้รับการยกย่องให้เป็นเกษตรกรดีเด่นแห่งชาติ และรางวัลเกียรติยศอีกมากมาย

“เริ่มทำฟาร์มเพาะเลี้ยงปลานิลมาตั้งแต่ปี 2522 โดยเริ่มต้นจากการทำบ่อเลี้ยงปลานิลขนาดเล็ก ไปพร้อมกับการเรียนรู้จากประสบการณ์ของผู้รู้ในท้องถิ่น อ่านจากในตำรา ลองผิดลองถูกมาหลายครั้งจนเกิดเป็นองค์ความรู้ สามารถนำความรู้และประสบการณ์ที่สั่งสมมายาวนาน นำมาใช้ได้อย่างมีประสิทธิภาพและขยายรูปแบบการเพาะเลี้ยงเพิ่มขึ้นอย่างต่อเนื่อง”

ตามปกติแล้วรูปร่างลักษณะภายนอกของปลานิลตัวผู้และตัวเมียจะมีลักษณะคล้ายคลึงกันมาก แต่จะสังเกตได้โดยการดูอวัยวะเพศที่บริเวณใกล้กับช่องทวาร ตัวผู้จะมีอวัยวะเพศลักษณะเรียวยื่นออกมา ส่วนตัวเมียจะมีลักษณะเป็นรูค่อนข้างใหญ่และกลม ขนาดของปลาที่ดูลักษณะเพศได้ชัดเจนนั้น ต้องมีขนาดยาวตั้งแต่ 10 เซนติเมตรขึ้นไป ในกรณีที่ปลามีขนาดโตเต็มที่แล้วนั้น อาจจะสังเกตเพศได้ด้วยการดูสีที่ลำตัว เพราะปลาตัวผู้จะมีสีเข้มตรงบริเวณใต้คางและลำตัว ต่างกับปลาตัวเมีย และยิ่งใกล้ฤดูใกล้ผสมพันธุ์ สีก็จะเข้มยิ่งขึ้น

“ปลานิลที่เลี้ยงไว้ สามารถแปลงเพศจากปลานิลตัวเมียให้เป็นตัวผู้โดยการใช้ฮอร์โมน ซึ่งปลานิลที่แปลงเพศยังสามารถขยายพันธุ์ได้ ส่วนปลานิลที่เป็นพ่อพันธุ์และแม่พันธุ์จะถูกเลี้ยงด้วยกันในบ่อซีเมนต์ โดยธรรมชาติของปลานิลจะวางไข่ในช่วงฤดูฝน จึงได้คิดค้นการใช้สปริงเกลอร์เพื่อเปิดน้ำตลอดเวลา ใช้หลอกปลานิลที่เลี้ยงไว้ว่า เข้าช่วงฤดูฝนแล้ว ต้องรีบผสมพันธุ์และวางไข่”

การเพาะพันธุ์ปลานิลให้ได้ผลดีและมีประสิทธิภาพ คุณจำนงค์ บอกว่า ต้องได้รับการเอาใจใส่และมีการปฏิบัติในด้านต่างๆ เช่น การเตรียมบ่อเพาะเลี้ยง การเลี้ยงแม่พันธุ์ การตรวจสอบลูกปลา และการอนุบาลลูกปลา อย่างถูกหลักและวิธีการ

ตามธรรมชาติของปลานิลเวลาวางไข่ ตัวผู้จะทำรังให้สวยงามเพื่อล่อตัวเมียมาผสมพันธุ์ที่รังของมัน จากนั้นผ่านไป 21 วัน ปลานิลตัวเมียก็จะตั้งท้องและคายไข่มาเลี้ยงไว้ในปาก ซึ่งสังเกตได้ว่าถ้าปลานิลตัวไหนมีไข่ บริเวณคางของปลาจะหย่อนลงกว่าปกติ พอถึงช่วงที่ปลานิลตัวเมียคายไข่ไว้ในปากจนหมดแล้ว จึงจะเริ่มเก็บไข่ปลาที่อยู่ในปากของปลานิลออกมา โดยการจับปากปลาให้อ้าออกแล้วนำไปแกว่งน้ำในถังพลาสติกสีดำ ไข่ปลาก็จะหลุดออกไปอยู่ในถังพลาสติกดังกล่าว

และเมื่อได้ไข่ปลาแล้วก็จะนำไข่ปลาทั้งหมดมาเลี้ยงในเหยือกน้ำพลาสติกสีขาวขุ่น โดยปล่อยน้ำให้วนอยู่ในเหยือก มีท่อพลาสติกเป็นท่อระบายน้ำล้นและมีถาดรองน้ำที่ล้นนั้น เมื่อไข่ปลากลายเป็นลูกปลานิลตัวเล็ก น้ำที่ล้นลงบนถาดจะคัดลูกปลานิลตัวเล็กๆ ออกมาด้วย

เมื่อได้ลูกปลาตัวเล็กๆ ที่อยู่ในถาดแล้ว ก็นำมาคัดตัวที่แข็งแรงที่สุดโดยการปล่อยน้ำเบาๆ ลงไปในถาด ให้ลูกปลานิลทั้งหมดไหลวนในถาดอีกที ตัวที่แข็งแรงก็จะไม่ตาย จากนั้นจึงจะนำลูกปลานิลทั้งหมดไปอนุบาลในบ่อซีเมนต์ที่จัดเตรียมไว้อีกที่หนึ่ง ซึ่งกระบวนการทั้งหมดกว่าจะได้ลูกปลานิลมาอนุบาลต้องใช้เวลาถึง 7 วัน ซึ่งลูกปลานิลที่มาอนุบาลจะต้องเลี้ยงด้วยฮอร์โมน 21 วัน ถึงจะสามารถนำไปเลี้ยงและขยายพันธุ์ต่อไป

การขยายพันธุ์ของปลานิลนั้น ปริมาณไข่ที่แม่ปลาวางแต่ละครั้งจะมีมากน้อยขึ้นอยู่กับขนาดของแม่ปลาและฤดูกาล โดยประมาณแล้วปลานิลตัวเมียจะวางไข่ได้ครั้งละ 50-600 ฟอง แม่ปลาที่เริ่มวางไข่ครั้งแรกจะให้ลูกปลาจำนวนไม่มากนัก ปริมาณไข่ของแม่ปลาจะเพิ่มมากตามขนาดของแม่ปลาที่เจริญวัยขึ้น แม่ปลาตัวหนึ่งสามารถวางไข่ได้ทุกระยะ 2-3 เดือนต่อครั้ง ถ้าหากบ่อเลี้ยงปลามีสภาพดีและมีการให้อาหารพอเพียงในเวลา 1 ปี แม่ปลาตัวหนึ่งจะสามารถแพร่พันธุ์ได้ประมาณ 3-4 ครั้ง

ปลานิลที่ผสมพันธุ์และวางไข่ในแต่ละรุ่น พ่อพันธุ์และแม่พันธุ์จะให้ไข่ปลาที่สมบูรณ์ในระยะเวลา 1 ปี พอหลังจากนั้นพ่อพันธุ์และแม่พันธุ์ทั้งหมดจะแก่ตัวลงและไม่สามารถให้ไข่ปลาสำหรับการเพาะเลี้ยงได้ คุณจำนงจึงนำพ่อพันธุ์-แม่พันธุ์ที่อายุมาก ออกขายให้กับตลาดที่มารับซื้อถึงฟาร์ม วันๆ หนึ่งจะขายได้กว่า 10,000 กิโลกรัม

ปัจจุบัน คุณจำนงค์ได้รับรางวัลและได้รับการยอมรับจากหลายสาขา มีนักเรียน นักศึกษา และนักวิชาการการเกษตรทั้งในและต่างจังหวัด มาศึกษาดูงานเป็นประจำทุกวัน นอกจากนั้นแล้ว ยังมีสมาชิกที่เข้าร่วมการอบรมและประสบผลสำเร็จกว่า 500 คน โดยพร้อมที่จะถ่ายทอดความรู้ให้กับผู้ที่สนใจ

สนใจศึกษาเรียนรู้ การเพาะเลี้ยงลูกปลานิล ติดต่อได้ที่ คุณจำนงค์ บุญเลิศ บ้านเลขที่ 732 หมู่ที่ 14 ตำบลเมืองพาน อำเภอพาน จังหวัดเชียงราย เบอร์โทรศัพท์ 081-881-8649